«Өңірлердегі түсіндіру және оңалту жұмыстарын жүргізудің бірыңғай тетіктерін қамтамасыз ету» жобасының шеңберінде «AQNIET» ақпараттық насихаттау және оңалту орталығы» Қоғамдық қорының Шымкент қаласындағы өкілдігінің басшысы Оспанов Дәлелхан Қоңырбайұлы РМҰ №54 мекемесіндегі сотталғандар сенушілерге «Құран іліміндегі мухкам және муташабиһ аяттарын түсіну» атты дәрісті өткізді.

Бүкіл мақтау - әлемнің Раббысы болған, бұл әлемді және ондағы бар нәрселерді жоқтан бар қылған Аллаһ Тағалаға тән. Бұл ғаламның бар болуы ұлы Жаратушының барлығына дәлел болса, ондағы таңғажайып құбылыстар Жаратушының құдыретті екендігіне дәлел болады және елшілердің ардақтысы болған пайғамбарымызға (с.а.у), оның отбасына, әрі сахабаларына Аллаһтың салауаты мен сәлемі болсын!

Аллаһ Тағаланың шарапатымен Қазақстан тәуелсіздігін алып, егеменді ел болғалы дінімізде бостандық көгінде самғай ұшып, нұр шуақты рухани көктем де қайта оралды. Имандылыққа қайта бет бұрғалы бері халқымыздың ислами еңбектерге деген сұранысы күн өткен сайын артып келеді. Оны елдің бүгінгі Ислам дінін танып білуге деген талпынысынан анық көріп отырмыз.

Пайғамбарымыз Мұхаммад (с.а.у) айтты: «Әлбетте бұл үммет жетпіс үшке бөлінеді, оның жетпіс екісі тозақта, біреуі ғана жәннатта. Ол - жамағат,» - деді (Ахмад, Абу Дауыт Мұғауиядан риуаят етті). Пайғамбарымыз (с.а.у) тағы бір хадисінде: «Мен сендерге екі нәрсені қалдырамын. Егер оны берік ұстасаңдар ешқашан адаспайсыңдар, ол - Аллаһтың кітабы мен менің сүннетім» (Аббастың ұлы Абдулладан Хаким риуаят етті). Пайғамбарымыз (с.а.у) айтты: «Сендерден өмір сүргендерің көп тартысты (қарама-қайшылықты) көреді. Сол кезде менің сүннетімді және де тура жолдағы халифаларымның сүннетін азу тістеріңмен берік ұстаңдар» (Абу Дауыт, Термизи риуаят етті).

Бұл еңбек ғылыми жұмыс емес, дей тұрғанмен жалқыға да, жалпыға да түсінікті болсын деген мақсатпен қарапайым тілмен жазуға тырыстық. Ұлық ғалымдардың сөздері тақуалардың жүректеріне әсер етеді деп сенеміз. Аллаһтан осы еңбегім пайдалы болып және осы еңбегім арқылы адамдарды тура жолға бастауын сұраймын!

Мұхқам (түсінікті) және мүташаббих (астарлы) аяттар. Құранда «мұхқам» (түсінікті) және «мүташаббих» (астарлы) аяттар бар. «Мұхқам аяттар» деп мағынасы айқын, кез-келген адам түсіне алатын аяттарды айтамыз. Ал, «мүташаббих аяттар» дегеніміз - мағынасы айқын емес, сыртқы көрінісі мақлұқтардың сипатына ұқсаған бірақ мағынасы басқа, астарлы аяттар. Бұны ақыл иелері - ақида ғалымдары ғана түсінеді.

Осы мұхкам және мұташаббих аяттар туралы «Әли-Имран» сүресінің жетінші аятында: «Ол, Аллаһ тағала саған Құран түсірді. Оның ашық мағыналы аяттары бар. Солар Кітаптың негізгі ірге тасы. Екінші ұқсас ұғымда аяттар бар. Ал жүректерінде қыңырлық болғандар, бұзақылық іздеп, ұқсас мағыналы аяттардың ұғымын іздестіріп соңына түседі. Оның ұғымын Аллаһ ғана біледі. Сондай-ақ ғылымында озат болғандар: «Бұған сендік. Барлығы Раббымыздың қасынан» дейді. Мұны ақыл иелері ғана түсінеді».

Мұхқам аяттар: «Әнғам» сүресі, 102-103-аяттар: «Міне, бұл сипаттарға ие болған Раббыларың - Аллаһ. Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Ол - барлық нәрсені Жаратушы. Ендеше Оған құлшылық қылыңдар. Ол әр нәрсеге кепіл». «Көздер Оған жете алмайды. Ол көздерді көреді. Және Ол өте жұмсақ, толық Білуші».

«Мәриам» сүресі, 65-аят: «Ол - көктер, Жер және олардың арасындағы барлық нәрселердің қожасы - Раббысы. Сондықтан, сіз соған құлшылық қылыңыз және құлшылықта шыдамды, сабырлы болыңыз. Оған (татитын) бірер тендесті білесіз бе?!(жоқ білмейсіз)».

«Шура» сүресі, 11-аят: «Көктер мен жердің Жаратушысы - сендер үшін өз жыныстарыңнан жұбайлар жаратып, хайуандар үшін де жұптар Жаратушы. Өстіп сендерді өсірді. Еш нәрсе Ол сияқты емес.Ол - Алла - әр нәрсені Естуші, толық Көруші».

«Ықылас» сүресі: (Мұхаммед с.ғ.с. оларға ) айт: 1. Ол Алла біреу-ақ. 2. Алла мұңсыз. З. Ол тумады да туылмады. 4. Әрі Оған ешкім тең емес». Сонымен қатар Құранда бірнеше муташаббих аяттар келген. Олар: Алфурқон, Арроъд, Юнус, Тоһа, Ағроф, (Сумма истауа ълал арш), Хадид, Сәжда. Муташаббих аяттарды түсінудің екі жолы бар. Біріншісі Салаф ғұламаларының ұстанымы, яғни бұл аяттардың мағынасын Аллаһқа тапсырып, бұл аяттардың тілдік мағынасын Аллаһқа бекітпеу (яғни мақлұққа ұқсатпау). Салаф ғұламалары бұл аяттардың бір мақсаты барын жақсы білді, бірақ сол мағынаны ашып айтпады.

Оны терең білу момындарға жүктелген іс емесін жақсы білді де, иман келтіріп тоқтады. Ал екіншісі Халаф ғұламаларының және кейбір Салаф ғұламалары ұстанған жол, яғни муташаббих аяттарға астарлы (тауил) мағына беріп түсіну. Бұлардың астарлы мағына беруі мұсылмандарды қате түсініктен аман алып қалу болды. Өйткені заманында бұл аяттарды сырттай тілдік мағынасында түсініп, Аллаһты жаратылысқа ұқсатушылардың пайда болуы олардың бұл аяттарға астарлы мағына беріп түсінуге мұсылмандарды шақырды. Бүгінгі таңда болып жатқан жағдайларға байланысты бұл аяттардың сұралуы қате түсінудің салдарынан болып жатқан мұсылмандар арасындағы қақтығыстардың өзі Халаф ғұламаларының ұстанымының пайда болуына дәлел болады.

Муташабих аяттардың тәфсіріне тоқталмас бұрын «истауа» сөзінің араб тіліндегі мағынасына тоқталайық. «Истауа» сөзі араб тілінде бірнеше мағынада келген. Солардың бірі:
1. Бір нәрсенің аяқталуын, толығуын білдіреді. Аллаһ Тағала Құранда: «Сосын оны бейнелеп, ішіне өз рухын үрледі», яғни «истау» сөзі істің аяқталғандығын білдіріп жатыр.

2. Бір істі көңіл бөлу, қасад қылу мағынасында келеді. Аллаһ Тағала Құранда: «Сонан кейін аспанға көңіл бөліп оны жеті қабат көк етіп тәртіптеді». «Истауа» сөзі бұл аятта көңіл бөлу мағынасында қолданылып отыр.

3. Бір істің тенестірілуі, салыстырмалы мағына - сында келеді. Аллаһ Тағала Құранда: «(Мұхаммад! (с.а.у) оларға): «Білгендер мен білмегендер тең бола ма?»-де», бұл аятта «истауа» сөзі салыстырмалы мағынада қолданылып отыр. Әрине білгендер мен білмегендер тең емес.

4. Менгеру, үстемдік қылу мағынасында келеді. Аллаһ Тағала Құранда: «Әр нәрсені жаратушы Аллаһ. Ол жалғыз, аса үстем».

Имам Әбу Ханифа (оған Аллаһтың рахметі болсын) өзінің «уасия» кітабында он екі өсиет айтқан, соның үшінші өсиетінде былай деген: «Аллаһтың аршыға истауа қылғандығына иман келтіреміз, оған қажет болу, орнығу деместен. Өйткені Ол аршыны да, аршыдан басқасын да сақтаушы, Ол оған мұқтаж емес. Егер оған мұқтаж болды десек, онда бұл әлемді жаратуға, әрі оны басқаруға басқа жаратылыстар сияқты шамасы келмей қалған болар еді. Егер аршыға отыруға, орнығуға мұқтаж болды десек, аршы жаратылмай тұрғанда Аллаһ қайда болды? Аллаһ кемшіліктен пәк!»

Имам Шафиғи (оған Аллаһтың рахметі болсын) айтты: «Аллаһтан келген нәрсеге иман келтіреміз, Аллаһ нені мақсат қылған болса соған. Пайғамбардан келген нәрсеге иман келтіреміз, пайғамбар нені мақсат қылан болса соған».

Имам Мәлік (оған Аллаһтың рахметі болсын) айтты: «Истауа белгілі, оның қандай екені белгісіз, оған иман келтіру уәжіп, ол жайында сұрау бидғат» - деген. Ал Халаф ғұламалары бұл аяттағы истауа сөзіне «итмам ал-халқ» жаратылыстың аяқталуы, «ал-қаһр» үстемдік қылушы десе, кейбір ғалымдар «истила» менгерді мағынасын берген.

«Бақара» сүресі, 115-аят: «Шығыс, батыс әр тарап Аллаһқа тән. Сондықтан қай жаққа бет қаратсаңдар да Аллаһтың жүзі (разылығы М.Т) сол жақта. Расында Аллаһ тағала өте кең, толық білуші. (Егер құбылаға қарау қауіп-қатерлі болса, бет алдыңа қарап намаз оқуға болады. М.Т.)».

«Әнғам» сүресі, 3-аят: «Көктерде әрі жердегі Ол – Аллаһ – көрнеулеріңді де, көместеріңді де біледі (Көкте де, жерде де не болып жатқанын және сендердің де құпия істеріңді болсын, жасаған қылмыстарыңды бір Аллаһ толық біліп тұрады)».

«Зұхрұф» сүресі, 84-аят: «Ол сондай Алла, көкте де Тәңір, сондай-ақ жерде де Тәңір. Және Ол - аса Дана, толық Білуші». «Қаф» сүресі, 16-аят: «Расында адамзатты жараттық. Оған нәпсісінің не сыбырлағанын білеміз. Өйткені Біз, оған күре тамыраннан да жақынбыз».

«Уақиға» сүресі, 85-аят: «Негізінде Ол, өліп бара жатқанға, Біз жақынырақпыз. Сендер көрмейсіңдер». «Хадид» сүресі, 4-аят: «Ол сондай Алла, көктер мен жерді алты күнде жаратып, сосын Аршыны игерді. Ол жерге сіңген нәрсені, әрі одан шыққан нәрсені және көктен түскен нәрсені, оған көтерілген нәрсені біледі. Сондай-ақ Ол - қайда болсаңдар да сендермен бірге. Алла не істегендерді толық көруші».

«Мүлік» сүресі, 16-17-аяттар: «Жер теңселген сәтте аспандағының сендерді жерге жұттыруыннан бейбітсіңдер ме? Немесе көктегінің сендерге тас жаудыруынан қауіпсізсіңдер ме? Ескертуімнің қалай екенін таяуда білесіндер».

«Таһа» сүресі, 5-аят: «Ол Рахман, Аршыны меңгерді». «Зүмәр» сүресі, 56-аят: «Біреудің: «Алла туралы кемшілік еткендігіме және мазақтаушылардан болғандығыма маған нендей өкініш» дейтін (күнді еске алыңдар)».

Енді «фауқ» сөзінің тілдегі мағынасына, қолданысына тоқталайық. «фауқ» сөзінің тілдік мағынасы үстінде, яғни бір заттың екінші бір заттың үстінде болуы мағынасында, әрі дәрежесі жоғары болу мағынасында қолданылады. Және үстемдік мағынасында да пайдалынады. Бұл аяттардағы «фауқ» сөзін жоғарғы орын деп, жоғарыда деп алынбайды оған аяттардағы сөз төркінінің өзі дәлел бола алады. Ғалымдар алғашқы аяттардағы «фауқа» сөзіне «сайтара» үстемдік қылушы, «тасаллта» сұлтандық қылу мағынасын берген. Аллаһ Тағала Құранда: «Сондай-ақ әр ілім иесінің үстінде бір білуші бар». Ешкім айта алмайды бұл аяттағы «фауқа» сөзін орын деп, керісінше бұл аяттағы «фауқа» сөзінің мағынасы үстемдік, жоғыр дәреже мағынасында. Ал екінші бір аяттағы «фауқиһим» сөзіне құдіреті жетуші, басқарып тұрушы мағынасын берген. Аллаһ Тағала Құранда: «(Мұхаммад! (с.а.у) Оларға айт: «Ол сендерге үстеріңнен немесе аяқтарыңның астынан азап жіберуге күші жетеді - де». Аяттардағы «фауқ» сөзіне орын, тарап деген мағына берілмейді.

Алғашқы истауа аяттарында айтып өткеніміздей, бұл аяттарда да Аллаһтың затына тарап, орын бекітуге дәлел қылуымызға болмайды. Бұл аяттардағы сөздердің тілдік мағынасына тоқталайық: «иасғаду» көтерілу яғни төменнен жоғарыға көтерілуді айтады, ал аяттағы жақсы сөздің көтерілу дегендегі мақсат қабыл болуын білдіреді өйткені сөздің көтерілуін суреттеу мүмкін емес, ал аяттағы мақсат сөздің көтерілуінде емес оның қабыл болуында. Ең дұрысы бұл аяттарға басымызды қатырмай Аллаһқа шек, тарап, орын бекітпей әрі жаратылысқа ұқсатпай иман келтіріп тоқтағанымыз абзал болады немесе Аллаһтың затына сай астарлы мағына беріп түсінгеніміз жөн болады. Ал аяттағы «рафиғука» сөзінің тілдік мағынасы сені көтеруші деген мағына береді, бірақ бұл арадағы мақсат сені аспанға көтеремін деп жатыр Ғайсаға (Иса) (оған Аллаһтын сәлемі болсын). Бұған дәлел сахих хадисте келген Пайғамбарымыз (с.а.у.) аспанға көтерілгенде Ғайсаны (а.с.) көргендігі келген.

ءَ أَمِنْتُمْ مَّنْ فِى السَّمَاءِ أَنْ يَخْسِفَ بِكُمُ الأرْضَ

Бұл аяттағы «фиссама» сөзінің тілдік мағынасы аспанда дегенді білдіреді. Бұл аятқа Ибн Аббас мынадай мағына берген: «Егер күнә жасасаңдар аспаннан азап келетініне иман келтірдіңдер ме?»-деген. Және бұл жерде Аллаһтың үстемдігі жерде ғана емес, аспанда да жүретіндігіне ишара болып отыр. Аллаһ аспанды да, жерді де және ондағы бар нәрселердің жаратушысы оларға мұқтаж емес. Кейбір ғалымдар «фиссама» яғни аспандағы періштелерге ишара болып жатыр деген мағына берген. Бұл аяттармен Аллаһқа орын, тарап бекітуге болмайды. Аллаһ Тағала орын, уақыт болмағанда болған зат, Оған уақыт, орын жүрмейді. Аллаһ Тағала Құранда: «Көктерде әрі жердегі ол Аллаһ, көрнеулеріңді де, көместеріңді де біледі», бұл аяттан Аллаһ жерде, әрі аспанда деп түсінбейтініміз сияқты жоғарыдағы аяттарды да сыртқы көрінісінде, яғни тілтік тура мағынасында алуға болмайды. Бұл аяттағы мағына Аллаһ Тағала аспандағылардың да, жердегілердің де құлшылық ететін Раббысы делінген. Аллаһ Тағала Құранда:

يَأْتِيَهُمُ اللَّهُ فِى ظُلُلٍ مِّنَ الْغَمَام ِ هَلْ يَنْظُرُونَ إلاَّ أَنْ
وَ جَاءَ رَبُّكَ وَ الْمَلَكُ صَفّاً صَفَّاً

Аятта келген «иа`тиа» келу, «жаа» келу сөздерін тура мағынасында түсінуге болмайды. Аяттардың мағынасын Аллаһтың әмірі келеді - деп түсіндірген. Аллаһ келу, кету, қозғалу, жылжу сияқты жаратылыстың сипаттарымен сипатталмайды, әрі; «өзіне тән сипатпен жылжиды, қозғалады, келеді, жаратылыстыкіне ұқсамайды» - деу де мүлдем дұрыс емес.

Мысалы Құран Кәрімде «нисиян» деген сөз келді. Оның мағынасы (ұмыту). Бірақ ұмыту сипатын Аллаһ Тағалаға беруге болмайды. Немесе; «Аллаһ ұмытады бірақ біздің ұмытуымызға ұқсамайды» - деп те айтуға болмайды. «Нисиян» сөзінің бекітілмеуіне мына аят дәлел болады. Аллаһ Тағала Құран Кәрімде: «Сондай-ақ Раббың ұмытпайды». Аллаһ Тағала Құранда: «Олар өздеріне періштелердің келуін, немесе Раббының келуін, не Раббының кей белгілерінің келуін ғана күте ме»? Бұл аят жоғарыда келген «иа`тиа» аятына тәфсір. Бұл екі аяттың мағынасы бір оқиғаға қатысты болып, біріншісі екіншісін тәфсірлеп отыр.

Ал аяттағы «жаа» сөзіне сауабы келді, әмірі келді мағынасына қарай астарлы мағына берілді. Мұсылман адамға бұл істердің соңына түсіп ізденуі дұрыс емес. Абзалы иман келтіріп тоқтау немесе ғұламалар астарлап бергендей түсінуіміз керек. Өйткені Сахабалар бұл аяттардың соңына түсіп, ол жайлы ізденіп Пайғамбардан (с.а.у.) сұрамаған. Имам Мәлік (оған Аллаһтын рахметі болсын) айтты: «Бидғаттан сақтаныңдар - деді. Сонда оған: «Ей Абдуллаһтың әкесі бидғат деген не»? «Бидғатшылар деп Сахабалар мен Табиғиндер сөйлемеген Аллаһтың есімдері мен сипаттары жайлы сөйлеушілерді айтады» - деді.

Араб тіліндегі «уажһ» сөзінің мағынасы жүзді (бетті) білдіреді. Бұл сөздің тілдік мағынасы денеге айтылады, ал ол мағынаны Аллаһтың затына қолдануға болмайды. Аяттарда келген «уажһ» сөзінің мақсаты тілдегі мағынасы жүзді білдірмейді. Алғашқы аяттағы «уажһ» сөзі бой ұсыну, ықылас қою мағынасына қарай қолданылады. Яғни; «Аллаһтың уажһын қалайды» сөзінің мағынасы Аллаһқа бой ұсынуды қалайды мағынасында түсінеміз. Аллаһ Тағала Құранда: «Аллаһ пен бірге басқа тәңірге жалбарынба. Одан басқа ешбір тәңір жоқ. Оның (уажһ) өзінен басқа барлық нәрсе жоқ болады», бұл аяттағы «уажһ» сөзінің тілдік тура мағынасын «жүз» деп қолданбаймыз. Аяттағы «уажһ» сөзі «жүзі» мағынасында алынатын болса, онда Аллаһтың жүзі ғана қалып қалған сипаттарының бәрі жоғалған болады, бұлай болуы мүмкін емес. Аллаһтың заты, сипаттары мәңгі басталусыз және аяқталусыз.

Араб тілі де басқа тілдер сияқты сөзге, астарлы мағынаға өте бай тіл. Біз білеміз Ислам діні келерден алдын Араб жарты аралында сөз өнері өте дамып тұрған кез еді. Дамып шегіне жетіп тұрған араб әдебиеті Құран Кәрім мұғжизаларының жанында қауқарсыз, дәрменсіз болып қалды. Құран аяттарында балама сөздер (риторика) өте көп қолданылған. «Иад» сөзі қол деген мағына береді. Тек «иад» сөзі ғана емес, жоғарыда айтылған сөздердің барлығы да араб тілінде өзінің алғашқы негізгі мағынасынан шығып астарлы мағынада қолданылған.

Мысалы қазақ тілінде қол сөзі жомарт, күшті, мықты мағынасында қолданылған. «Қалқаман, қолы ашық, жайсаң адам» десек ешбір қазақ оның қолы ашық жүреді екен деп түсінбейді, керісінше жомарт адам екен деп түсінеді. Осы сияқты араб тілінде де сөздер астарлы мағынада қолданылады. Аяттардағы «иад» сөзі Аллаһтың сипаттарының бірі деп есептейміз әрі нығыметі, құдіреті, күштілігі мағынасына қарай астарлап та түсінеміз. «Иад» сөзі аяттарда жекеше және көпше (араб тілінде сөздер бірлік, екілік және көпше түрге бөлінеді) түрінде келген. Сондықтан да тура мағынасында Аллаһтың екі қолы бар деуге болмайды. Аллаһтың «иад» сипатын дене мағынасында емес, жаратылысқа ұқсатпай иман келтіреміз. Имам Әбу Ханифа «ал-фиқһул ал-акбар» кітабында былай дейді: «Аллаһта иад, уажһ, нафс сипаттары бар, бұлардың бәрі ешқандай жаратылысқа ұқсамайды».

Араб тілінде «ғайн» сөзі де астарлы көп мағынада қолданылады. Оның тілдік мағынасы «көз». Жоғарыда айтқанымыздай бұл сөздің тілдік мағынасы Аллаһқа қолданылмайды. «Ғайн» сөзі аяттарда жекеше және көпше түрінде келеді. Сондықтан да Аллаһтың екі көзі бар деп айтуға болмайды. Ғалымдар «ғайн» сөзіне сақтаушы, бақылаушы, жәрдемші мағынасында астарлаған. Сондықтан бұл сөздердің тілдік мағынасы Аллаһтың затына қолданылмайды. Суфиян бин Ғуиайна: «Аллаһ өзін Құранда сипаттаған аяттардың тәфсірі оның оқылуы. Ол сөздерді араб тілінен басқа тілге аударып тәфсірлеуге ешкімнің хақысы жоқ»-деген.

Араб тілінде «сақ» сөзі балтырға қолданылады. Бұл аяттағы « сақ» сөзінне Ибн Аббас «шидда» деп мағына берген, яғни қиямет күнінің қиыншылығы (азабы) ашылғанда, (көрсетілгенде) деген. Бірулері «амруһу» деп аударған. «Аллаһтың балтыры ашылғанда» деп айтылмайды. Бұлардан басқада кейбір муташаббих аяттар бар, оларды да Аллаһтың затына сай мағынада түсінеміз. Аллаһты жаратылысқа ұқсату немесе жаратылыста бар мағынамен сипаттау адамды діннен шығарады. Аллаһ жаратылысқа ұқсамайды, жаратылыс Аллаһқа ұқсамайды. Аллаһ Тағала Құран Кәрімде: «Ол сияқты еш нәрсе жоқ, Ол Естуші, Көруші», - деген.

Аллаһ Тағаланың сипаттарын және мұхқам аяттары мен мүташаббих аяттарын түсіндіретін үш топ бар. Олар – ахли-сунна уәл- жамаға ғалымдары, Мұғтазалия масхабы және Карамия.

І. Бірінші топ - Ахли-сунна уәл-жамаға ғалымдары - мұхқам аяттары мен мүташаббих аяттарын екі жолмен түсіндіреді. Бірінші жол - салафи-солихтардың (олар Пайғамбар (с.а.у.) көрген сахабалар), табиғиндердің (салафи-солихтарды көргендер), табо-табиғиндердің (табиғиндерді көргендер) жолы. Екінші жол - холофтардың жолы. Холофтар деп Пайғамбарымыз Мұхаммад (с.а.у)-нан үш ғасыр соң келген мұсылман жамағаты. Пайғамбарымыз Мұхаммад (с.а.у.): «Ең жақсы ғасыр - менің ғасырым, менен кейінгілердің және одан кейінгілердің ғасыры» деп айтқан болатын.

Салафи-солихтардың, табиғиндердің, табо-табиғиндердің түсініктері мынандай еді: олар Аллаһ Тағаланы пәктеді, ешбір мақұлыққа ұқсатпады. «Мұндай астарлы аяттардың нақты мағынасын бір Аллаһ ғана біледі» деп, Аллаһ Тағалаға жүктеді. Олар аяттарға мағына беруден, Аллаһ Тағаланы мақұлыққа ұқсатып алудан және Оның сипаттарын жоққа шығарып алудан қорықты.

Холофтардың мүташаббих аяттарын түсіну ұғымы мынандай болатын: олар Аллаһ Тағаланы мақұлыққа ұқсатпай пәктеді. Аллаһ Тағаланы мақұлықтарға ұқсатып алудан қорқып, тауил жасады. Тауил дегеніміз - мүташаббих аяттардың астарына үңіліп, Аллаһ Тағаланың затына лайықты болған ауыспалы мағыныларды алу.

2. Екінші топ - Мұғтазалия масхабы (оны Уәсил мен Ато шығарған) Аллаһтың сипаттарын мүлдем мойындамайды. Олар: «Аллаһ затымен естиді, затымен көреді» деп айтады. Бұл - адасқан топ.

3. Үшінші топ - Карамия (оны Абдулла бин Карам шығарған). Олар Аллаһ Тағаланы суреттейді және Оған құрал береді. Мысалы: «Аллаһ Тағаланың құлағы бар, бірақ біздің құлағымызға ұқсамайды. Аллаһ Тағаланың көзі бар, бірақ біздің көзімізге ұқсамайды»,- деп, Аллаһ Тағалаға ағза береді.

Аллаһ Тағаланың рахматыменен ахли-сунна уал-жамаға ғұламалары бұп екі топқа тойтарыс беріп, олардың фитнасын тоқтатты. Ахли-сунна ғұламаларының ақида жөнінде бірнеше кітаптары бар. Мысалы: Абу Ханифа «Фихқул Акбар», «Васоя», Имам Матруди «Таухид», Имам Ашғари «Ибана», Абу Жағфар Тахауи «Ақидатул Тахауия» деген кітап жазды. Осы жерде тоқталып кететін жайт: Тахауидың он төрт шарқы (түсіндірмесі) бар. Осы он төрт шарықтың ішінде Али ибн Мұхаммад ибн Изаның шарқы дұрыс емес. Өйткені, ол Карамия сияқты Аллаһ Тағалаға жысым (дене) береді.

Карамия фитнасы басылғаннан кейін, 13-14 ғасырда яхудилер мен христиандардың кесірінен мұсылмандардың ішінде Аллаһ Тағалаға христиандар мен яхудилер сияқты орын, жысым беретін адамдар шықты. Олардың ойын қолдайтын қазір де бірнеше топтар бар. Нақтырақ айтқанда, олардың сенімдері нағыз салафи-солихтардың сенімдерімен тура келмейді.

Салафи-солихтар Аллаһ Тағаланың ұлылығына сеніп, мүташаббих аяттарды мұхқам аяттардың аясына алып, Аллаһ Тағалаға тапсырады. Қазіргі адасып жүрген кейбір топтар мүташаббих аяттары келгенде, оның сыртқы мағынасын алып, Аллаһ Тағаланы орынға тәуелді қылып және де Аллаһқа тапсырамыз дейді. Мысалы: «Әнғам» сүресі, 3-аят: «Көктерде әрі жердегі Ол Алла, көрнеуіңді де , көмесіңді де біледі».

«Зүхрүф» сүресі, 84-аят: «Ол сондай Алла, көкте де Тәңір, сондай-ақ жерде де Тәңір. Және Ол - аса Дана, толық Білуші». «Қаф» сүресі, 16-аят: «Расында адамзатты жараттық. Оған нәпсісінің не сыбырлағанын білеміз. Өйткені Біз, оған күре тамырынан да жақынбыз». «Хадид» сүресі, 4-аят: «Ол сондай Алла, көктер мен жерді алты күнде жаратып, сосын Аршыны игерді. Ол жерге кірген нәрсені, әрі одан шыққан нәрсені және көктен түскен нәрсені, оған көтерілген нәрсені біледі. Сондай-ақ, Ол – қайда болсаңдар да сендермен бірге. Алла нe істегенінді толық Көруші».

Осы аяттарға келгенде, олар салафи-солихтар сияқты Аллаһ Тағалаға тапсырады немесе холофтар сияқты тауил жасап, «Аллаһ Тағала сендерге ілімімен жақын. Оның үкімі аспандар мен жерде бірдей жүреді» деп, аяттардың астарлы мағынасын алады. «Мүлік» сүресі, 16-17-аяттар: «Жер теңселген сәтте аспандағының сендерді жерге жұттыруынан бейбітсіңдер ме?» (16) «Немесе көктегінің сендерге тас жаудыруынан қауіпсізсіңіздер ме? Ескертуімнің қалай екенін таяуда білесіңдер» (17).

Бұл аятқа келгенде, адасушы топтар салафи-солихтардың да, холофтардың да түсініктерін басшылыққа алмай, ахли-сунна уал-жамағаттың мазхабынан шығып, мужасим (Аллаһқа дене беруші) және мушабих (Аллаһты біреуге ұқсатушы) топтары сияқты Аллаһ Тағаланы аспанда деп, сыртқы мағынасын алып, Аллаһ Тағаланы орынға тәуелді қылады. Міне, осы жерде олар дінді бұрмалап, аяттардың тікелей сыртқы мағынасын алады. Бірақ олар өэдерінің адасқандарын мойындамай, «салафи-солихтардың ақидасын ұстаймыз,» - дейді.

Олардың дінді бұрмалауынан салафи-солихтар да, халәфтар да таза. Салафи-солихтардан олардан айырмашылығы: салафи-солихтар бүкіл мүташабих аяттардағы Аллаһ Тағаланы пәктеп, Аллаһ Тағалаға орын берместен, Аллаһ Тағаланың өзіне жүктейді. Ал, адасушы топтар Карамия мазхабы сияқты, Аллаһ Тағалаға орын мен құралды бере отырып, Алланың өзіне жүктейміз дейді. Аллаһ Тағала орын мен уақытқа тәуелді емес.

Мұхаммад (с.а.у.) Пайғамбарымыздың және Салаф ғұламаларының сөздерін мысалға келтіретін болсақ, Имам Бухари риуаят еткен мына хадисте «Пайғамбар Мұхаммад (с.а.у.): «Аллаһ Тағала болды, Одан баска еш нәрсе болған жоқ» дейді.

150-ші жылы қайтыс болған Әбу Ханифа (р.ғ.): «Сен ойлан, - дейді, - егер «Аллаһ қайда?» деп айтса, әлбетте айтар едім: «Жаратылысты жаратпай жатып, орын мен уақыт болмай жатып, Аллаһ Тағала болды. Аллаһ Тағала әзәли болғанда, жалпы «қайда?» деген сұрақтың өзі де болмады. Өйткені, Аллаһтан басқа жаратылыс болған жоқ. Аллаһ Тағала жаратылыстың бәрін Өзі жаратты».

Имам Шафиғи (рахметулахи алейх): «Аллаһ Тағала болды, орын болған жоқ. Кейін Ол орындыжаратты. Аллаһ Тағаланың заты, сипаттары орынды, мақұлықтарды жаратқаннан кейін де өзгерген жоқ» деген.

Имам Тахауи: «Аллаһ Тағала ұлық болды, ұлы болды. Шекаралардан, биіктерден, бұрыштардан, мүшелерден, еңбек құралдарынан, зиян қайтарушы және пайда беруші аспаптардан жоғары, жаратылыстың алты жағы болғандай (асты, үсті, алды, арты, оңы, солы – нәрсенің алты жағы) жаратылысты алты жақ қамтығандай оны қамтымайды. Және де «Таһа» сүресінің: «Ар-Рахман, ъәла ъАрши истәуә» деген 5-аяты келгенде, «истәуә» сөзінің сыртқы мағынасын алып, Аллаһ Тағаланы «Аршының (тақтың) үстіне отырды» деп, («Аршының» сөздіктегі тура мағынасы - «тақ», «жаннаттың шатыры», «мүлік» дегенді білдіреді) Аллаһ Тағаланы Аршыға тәуелді етеді».

«Истәуә» сөзінің араб тіліндегі мағыналарын терең зерттеген Файруз Забади атты тіл ғалымы «истәуә» сөзіне он бес мағына берген: 1.Пара-пар болды.2. Көтерілді. З.Жетілді. 4. Пісті. 5. Орнықты. 6. Отырды. 7. Меңгерді. 8.Жаулап алды. 9. Басқарды. 10. Сақтады. 11. Қорғады. 12. Көңіл аударды.

«Таһа» сүресінің: «Ар-Рахман, ъәла ъАрши истәуә» деген 5-аяты келгенде, салаф ғұламалары Аллаһ Тағаланы пәктеп: «Аллаһ Тағала орынға, уақытқа, құралға мұқтаж емес, не мағынада айтқанын Аллаһ Тағаланың өзі біледі» деп, Аллаһ Тағалаға тапсырған. Оған мысал: Али (радиаллаһу анһу) Бағдатта болғанда, Нуфу Бин Абдулла келіп, ішке кіріп: «Әй, мүъміндердің әмірі, есіктің алдында яхудилердің қырық адамы келіп тұр. Сізбен жолығып, сұрақтарына жауап алуды өтініп тұр» дейді. Али (радиаллаһу анһу): «Кірсін!» - деді. Олар Алидің (р.а) алдына келгенде: «Әй, Али, аспандағы Раббыңды бізге сипаттап бер. Ол қандай? Ол қандай нәрседе?» - деп сұрады.

Яхудилер «Аллаһ Тағалағаның денесі бар, Аршының үстінде отыр. Аллаһ Тағала аспанда» деп сенетін еді. Алла сақтасын олардың сенімінен! Сонда Али (р.а) қомданып тұрып: «Әй, яхудилер жамағаты, менен Аллаһ Тағаланың сипаттарын естіңдер. Одан кейін менен басқа ешкімнен сұрамаңдар. Раббым ең алғашқы басталусыз, ол еш нәрсемен араласпайды (денемен дене сияқты қосылмайды, ажырап тұрмайды). Оған ой жетпейді. Ол жысым (дене) емес. Оған орын қажет емес және де одан жоқтық озбаған» деп жауап береді.

Имам Малик (рахматулахи алейх) мешітте жамағатқа уағыз айтып отырғанда, бір адам келіп: «Әй, имам, «Ар-Рохман ъәла ъАрши истәуә» деген аяттағы «истәуәнің» мағынасы не?» дейді. Сонда имам Маликтің ұнжырғасы түсіп, қиналып қара терге түсті. Сосын басын көтеріп, терін сүртті де, денесін тік ұстап: «Аяттағы «истәуә» сөзі белгілі, бірақ оны қандай деп ақылға салып айтуға болмайды. Ол жөнінде сұрау – дінге кіргізген жаңалық (опасыздық). Мұндай бидғатшыны мешіттен қуып шығындар!» дейді.

«Истәуә» - әрбір мұсылман адам иман келтіруге (сенуге) тиісті Алла Тағаладан келген хабар. Оны жеткізу Пайғамбарға (с.ғ.с.) жүктелген еді. «Оны жеткізу деген не?» дегенде, ол: «Аллаһ Тағала әуелден болды. Орын, уақыт болған жоқ. Орын мен уақытты жаратқаннан кейін, Алла Тағаланың заты, сипаттары өзгерген жоқ. Өйткені, Алла Тағала жаратылысты өзгертеді. Ал, Оның заты, сипаттары өзгермейді», - деді.

Али (р.а.): «Кім Раббымызды «шектелген» деп айтса, шындығында оның құлшылық қылатын Жаратушыны тануда надан болғаны. Аллаһ Тағала Аршыны жаратқанда - құдыретін көрсету үшін жаратты, затына орын қылып алу үшін емес. Өйткені, Оның заты, сипаттары еш нәрсеге мұқтаж емес,» - деген.

«Өңірлердегі түсіндіру және оңалту жұмыстарын жүргізудің бірыңғай тетіктерін қамтамасыз ету» әлеуметтік жобасын Азаматтық бастамаларды қолдау орталығының қамқорлығымен «AQNIET» АНОО» ҚҚ іске асыруда.